Njė pikė kryesore e raportit mjek-pacient, edhe pėrpara detyrimeve ligjore dhe deontologjike, ėshtė nevoja qė pacienti tė kuptojė terapinė e propozuar. Shpjegimi nė mėnyrė tė qartė nuk garanton gjithmonė qė na kanė kuptuar, sidomos kur kemi pėrballė persona tė moshuar, tė cilėt ndoshta janė me probleme. Pra ėshtė thelbėsore qė tė arrijmė tė kuptojmė nėse pacienti ka kuptuar vėrtetė apo duhet t'ia shpjegojmė sėrish.
Vlerėsimi i kompetencave/aftėsive te popullsia gjeriatrike mund tė jetė njė detyrė komplekse dhe paraqet shumė sfida etike dhe ligjore. Aftėsia e njė individi tė moshuar pėr tė marrė vendime mjekėsore duhet tė konsiderohet gjithmonė e vlefshme, pavarėsisht moshės.
Por kur personi nuk ėshtė nė gjendje tė pranojė apo tė refuzojė njė trajtim, nuk mund tė kuptojė dhe tė mbajė mend informacionet e marra ose nuk mund t'i pėrdorė ato nė fazėn vendimtare atėherė mjeku duhet tė vlerėsojė aftėsinė e tij apo tė saj pėrmes instrumenteve objektive, sepse konsenti i marrė nga njė pacient qė nuk mund tė marrė vendime nuk ėshtė i vlefshėm ligjėrisht.
Instrumenti i vlerėsimit tė aftėsive vendimmarrėse duhet tė jetė i thjeshtė dhe me pėrdorim tė lehtė, objektiv dhe i replikueshėm; duhet tė administrohet pėr njė kohė tė shkurtėr dhe mundėsisht tė mos kėrkojė pėrgatitje formale tė kujdesit shėndetėsor.
Plakja konjitive ėshtė e vėshtirė pėr t'u pėrkufizuar dhe pėr t'u matur: metodat e skrinimit qė pėrdoren mė shpesh pėr tė vlerėsuar aftėsitė vendimmarrėse janė nė qendėr tė punimit tė publikuar nė revistėn Dental Cadmos nė Shtator (Informed consent in elderly people: assessing the patient's decision-making capacity) dhe janė si nė vijim: MacArthur Competence Assessment Tool for Treatment (MacCAT-IT), Aid to Capacity Evaluation (ACE) dhe Mini Mental State Examination(MMSE). Autorėt nėpėrmjet njė rishikimi tė literaturės gjejnė pikėrisht kėtė tė fundit si "instrument klinik mė tė pėrshtatshėm".
MMSE nė fakt ka pėrdorim tė thjeshtė, nuk kėrkon njė formim specifik, mund tė administrohet nė mė pak se 10 minuta, ėshtė njė testim objektiv dhe pėrdor pikė lehtėsisht praktike. Testi ėshtė strukturuar me 30 pyetje qė i referohen zonave tė ndryshme konjitive; pikėt vihen nga 0 deri nė 30: njė rezultat i MMSE nga 0 deri nė 17 lidhet me njė mundėsi tė lartė tė paaftėsisė vendimmarrėse; rezultati i pikėve nga 18 deri nė 23 tregon njė deficit tė lehtė konjitiv, ndėrsa rezultati i pikėve nga 24 deri nė 30 redukton nė mėnyrė tė konsiderueshme mundėsinė e humbjes sė autonomisė vendimmarrėse.
Te pacientėt me njė sistem tė ulėt pikėsh tė MMSE, qė sugjeron mundėsinė e mungesės sė aftėsisė vendimmarrėse, do tė nevojitet qė konsenti pėr procedurat mjekėsore tė jepet nga njė kujdestar ligjor ose nga njė administrator mbėshtetės, sipas ligjeve dhe juridiksionit tė vendit pėrkatės.
Kriteret e rėndėsishme pėr tė vlerėsuar aftėsinė vendimmarrėse tė pacientit sipas metodės sė MacArthur Competence:
Assessment Tool for Treatment (tė modifikuar nga Grisso dhe Appelbaum)
Komponenti | Roli i pacientit | Trajtimi i mjekut | Shembuj tė pyetjeve | I dėmtuar nė ... |
Kuptueshmėria | Mban mend informacionet, bėn lidhjen e ēėshtjeve shkakėsore, pėrpunon mundėsitė e pėrgjithshme | Inkurajon pacientin qė tė perifrazojė vizionin e tij tė informacioneve | Si e shihni gjendjen aktuale? Cilat janė risqet/pėrfitimet e mundshme tė trajtimit? | Probleme me kujtesėn, vėmendjen, inteligjencėn |
Vlerėsimi | Identifikon sėmundjen, opsionet e trajtimit dhe pasojat e tyre | I kėrkon pacientit qė tė pėrshkruajė sėmundjen, trajtimin e propozuar dhe rezultatet e mundshme | Cili mendoni se ėshtė problemi juaj shėndetėsor? Cili trajtim mendoni se do ishte mė i dobishėm? Cilat janė opsionet e tjera? | Ērregullimi delirimi ose nivele patologjike tė shtrembėrimit ose mohimit |
Arsyetimi | Vlerėson risqet dhe pėrfitimet pėr tė arritur njė konkluzion nė njė linjė me objektivat | I kėrkon pacientit qė tė krahasojė riskun Vs pėrfitimin e trajtimit tėpropozuar dhe alternativave tė tjera | Ēfarė ju shtyu tė zgjidhnit opsionin "A"? Pėrse mendoni se ėshtė mė mirė se opsioni "B"? | Depresion, ērregullim psikologjik tė mendimit, ankth, fobi, delir, demencė |
Shprehja e njė zgjedhjeje | Shpreh njė zgjedhje tė trajtimit | I kėrkon pacientit se cilin opsion tė trajtimit preferon | A e keni vendosur nėse do zgjidhni trajtimin "A" apo "B"? | Ērregullime psikiatrike, pavendosmėri patologjike |
Pėrktheu: Valbona Spahia